هشدار یک گروه هکر بین‌المللی به صهیونیست‌ها:

یک گروه هکر بین‌المللی ضد‌صهیونیستی با نام "Quds Freedom" در تازه‌ترین اقدام خود اعلام کرده است قصد دارد در ساعت 10:30 دقیقه صبح چهارشنبه 13 مارس (23 اسفند 1391) به وقت فلسطین اشغالی "سایت رسمی کنفراس هرتصلیا" که هر ساله برگزار می‌شود را هک کند.

در ادامه اقدامات خصمانه؛

گزارش ها حاکی از آن است که "باراک اوباما" رئیس جمهور آمریکا قصد دارد تا برای دست کم یک سال دیگر تحریم های ضد ایرانی را تمدید نموده و شدت آن را افزایش دهد.

هشدار خبرگزاری "نیوز 24" به رژیم صهیونیستی؛

خبرگزاری نیوز 24 در گزارشی نسبت به هرگونه حماقت نظامی رژیم صهیونیستی علیه ایران و واکنش سخت ایران به آن، هشدار داد.

به گزارش سرویس بین‌ الملل باشگاه خبرنگاران به نقل از خبرگزاری نیوز 24؛ این خبرگزاری در ادامه با طرح پرسش در مورد احتمال تجاوز نظامی رژیم صهیونیستی علیه برنامه هسته ای ایران می افزاید "بنیامین نتانیاهو" نخست وزیر رژیم صهیونیستی در سخنرانی ماه سپتامبر خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد با نشان دادن تصویری مضحک که وی را مدتها دستاویز تمسخر رسانه ها قرار داده بود، ادعا کرد که ایران به "خط قرمز" که وی کشیده بود نزدیک می شود.

ادامه مطلب...

پروژه "لاله" در پردیس سینمایی ملت کلید خورد؛

پروژه سینمایی "لاله" که در مورد زندگی لاله صدیق دختر اتومبیل ران است، توسط اسدالله نیک نژاد کارگردان و پروانه پرتو تهیه کننده فیلم دقایقی پیش با هنرنمایی نیکی کریمی یکی از بازیگران اصلی فیلم، کلید خورد.

مرتضوی در حاشیه سومین جلسه دادگاه کهریزک:

متهم ردیف اول پرونده کهریزک با بیان اینکه "من خودم زیان‌دیده این اقدامات خودسرانه مأموران هستم"،‌ گفت: کهریزک در آن زمان یک بازداشتگاه رسمی و قانونی و اصلا مخصوص نگهداری اراذل و اوباش نبود.

ادامه مطلب...

کاظمی قمی تشریح کرد

حسن کاظمی قمی؛ رئیس هیأت ایرانی مذاکره‌کننده با آمریکا در موضوع عراق است؛ تجربه مذاکره‌ای که پس از انقلاب اسلامی ایران، برای کمتر دیپلمات ایرانی اتفاق افتاده است، پرونده امنیتی عراق، کشور تحت اشغال آمریکا موضوع مذاکره بین جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده‌ آمریکا بود و خط قرمز تیم مذاکره‌کننده‌ ایرانی نیز همین بود؛ مذاکره فقط درباره‌ عراق.

به نقل از دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، حسن کاظمی قمی رئیس هیأت ایرانی مذاکره‌کننده با آمریکا در موضوع عراق است؛ تجربه مذاکره‌ای که پس از انقلاب اسلامی ایران، برای کمتر دیپلمات ایرانی اتفاق افتاده است، پرونده امنیتی عراق، کشور تحت اشغال آمریکا موضوع مذاکره بین جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده‌ آمریکا بود و خط قرمز تیم مذاکره‌کننده‌ ایرانی نیز همین بود؛ مذاکره فقط درباره‌ی عراق.

** موضوع ما درباره مذاکره ایران و آمریکا در مورد موضوع عراق است، اما به نظر می‌رسد که پیش از ورود مستقیم به این بحث، باید شرایط منتج به این مذاکره را بررسی و تحلیل کنیم.

بله؛ آمریکایی‌ها پس از فروپاشی نظام دوقطبی، نظریه نظم نوین جهانی را مطرح و دنبال کردند و کوشیدند تا نظام تک‌قطبی را در عرصه‌ی بین‌الملل به وجود آورند. البته فضای بین‌المللی اجازه‌ این کار را نمی‌داد، اما حادثه‌ یازده سپتامبر این فرصت را برای آمریکا پدید آورد تا به بهانه‌ مبارزه با تروریسم و برقراری امنیت، رهبری مبارزه‌ جهانی با تروریسم را در اختیار بگیرد؛ طبیعی بود که اولین کشور هم افغانستان باشد، پس از افغانستان هم نوبت به عراق رسید.

ادامه مطلب...

این شماره: آیت الله العظمی بهجت (دامت برکاته)

در راستاى حرکت صحیح و تقرّب به حق تعالى، نیاز انسان به رهنمودهاى بزرگان و اهل معرفت که برگرفته از آموزه‏هاى قرآن و عترت‏علیهم‏السلام مى‏باشد، اجتناب‏ناپذیر است.

مطالب این شماره، پاسخهاى آیة اللَّه العظمى بهجت دامت برکاته به پرسشهایى در این زمینه است. امیدواریم مورد توجه و استفاده مبلّغان گرامى قرار بگیرد.

· به نظر شما کمال انسان چیست؟ اسباب آن چه مى‏باشد؟ و اگر در حال حاضر فردى را مى‏توان الگو قرار داد و شما مى‏شناسید، معرفى نمایید؟

o کمال انسان در عبودیت است، و سبب عبودیت، ترک معصیت در اعتقاد و عمل است، فرد کامل، مرشد است و در این عصر، [فرد کامل] ولىّ عصر‏علیه‏السلام است؛ و طریق رسیدن به ارشاد او، ادامه توسلات معلومه است از قبیل: زیارات مأثوره از روى صدق و با عدم تردید و نمازهاى آن حضرت‏علیه‏السلام و همه تحببات به خدا و دوستان او.

· چگونه رابطه خویش را با اهل‌بیت‏‏علیهم‏السلام و مخصوصاً صاحب العصر‏علیه‏السلام، تقویت کنیم؟

o اطاعت و فرمان‏بردارى از خداوند بعد از شناخت او، موجب محبت به او تعالى مى‏شود و [همچنین موجب] محبت کسانى که خداوند آنها را دوست دارد، مى‏شود؛ که عبارتند از انبیاء و اوصیاء که محبوب‌ترین ایشان به خداوند، حضرت محمّد و آل او‏علیهم‏السلام مى‏باشند؛ و نزدیک‏ترین ایشان به ما، صاحب الامر عجل اللّه تعالى فرجه مى‏باشد.

· اینجانب تصمیم دارم که قرب الهى پیدا کنم، لطفاً مرا راهنمایى فرمائید.

o ساعتى در شبانه روز را مخصوص علوم دینیه کنید و عمل به معلومات بنمایید و معلومات را زیر پا نگذارید، کافى است. حضرت صادق‏‏علیه‏السلام فرمودند: «مَنْ عَمِلَ بِما عَلِمَ وَرَثَهُ اللَّهُ عِلْمَ ما لا یعْلَمُ؛ (1) کسى که به دانسته خود عمل کند، خداوند علم به آنچه که نمى‏داند نیز به او خواهد داد.‌» «وَالَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنا»؛ (2) «و حتماً آنان را که در راه ما تلاش و مجاهدت کنند، به راه‏هاى خود هدایت مى‏کنیم.‌» اگر دیدید نشد، بدانید نکرده‏اید.

· بهترین ذکر، چه ذکرى است؟

o بالاترین ذکر به نظر حقیر، «ذکر عملى» است، یعنى «ترک معصیت در اعتقاد و در عمل»؛ همه چیز محتاج به این است و این، محتاج به چیزى نیست و مولد خیرات است.

· براى توفیق نماز شب چه کنیم؟

o با قرائت آیه آخر «کهف» و اهتمام به این امر، اگر علاج نشد، تقدیم بر نصف مى‏شود. [قبل از نیمه شب به جا آورده مى‏شود. ]

· در نماز شب و سحرخیزى قدرى کسل هستم، لطفاً راهنمایى فرمایید؟

o کسالت در نماز شب به این رفع مى‏شود که بنا بگذارید هر شبى که موفق [به خواندن آن] نشدید، قضاى آن را بجا بیاورید.

· خواهشمندم در مورد تبلیغ، حقیر را راهنمایى فرمایید.

o مبلغ اگر از یقینیات تجاوز نکرد، پشیمان نخواهد شد. مبلغ باید مؤمنین را متصل به «ثقلین» نماید، یا اتصالشان را محکم‏تر نماید. اگر در مسلمات، مردم با «ثقلین» شدند، خودشان تعقیب از تعلم موالید و مستخرجات صحیحه از آنها مى‏نمایند. [مبلغین‏] در مدائح و مصائب و معارف، اقتصار بر کتب علما یا مقبول نزد علما نمایند؛ و در احادیث، بر کتب معتبره معروفه اکتفا نمایند.

و [اکنون‏] مرسوم شده [که‏] همه اینها را از حفظ انجام مى‏دهند و لازمه‏اش این است که مردم از بسیارى محروم مى‏شوند و مبلغ با تکرار، انجام تبلیغ مى‏دهد؛ اَولى? این است که غیر احادیث را از روى کتابهاى مقبوله بخوانند و اختیار نمایند آنچه احسن است، و در احادیث از روى کتب معروفه معتبره شیعه انجام دهند با ترجمه صحیحه تا افاده و استفاده، احسن و اکثر باشد. واللّه الموفق للصواب والحمد للّه والصلوة على محمّد وآله.

· به نظر جناب عالى در چه شرایطى دعا مستجاب است؟

o شرط استجابت دعا ترک معصیت است «اَوْفُوا بِعَهْدِى اُوفِ بِعَهْدِکُمْ»؛ (3) «فَاذْکُرُونِى اَذْکُرْکُمْ»؛ (4) «اُدْعُونىِ اَسْتَجِبْ لَکُم»؛ (5) گاهى مصلحت در غیر تعجیل است و گاهى مصلحت در تبدیل به احسن است؛ داعى خیال مى‏کند مستجاب نشده است و اهل یقین مى‏فهمند.

· درباره اهمّیت توسل و زیارت ما را ارشاد کنید.

* چرا ما شیعیان هر روز به پاى منبر امیرالمؤمنین‏علیه‏السلام و ائمّه هدى‏علیهم‏السلام و رسول اللّه‏‏صلی‏الله‏علیه‏وآله نمى‏رویم و به حِکَم، آداب و معارفى که الى ما شاء اللّه در اخبار آنها نهفته است، گوش فرا نمى‏دهیم؟

* توسلات، خیلى نافع است. به این امامزاده‏ها زیاد سر بزنید! این بزرگواران همچون میوه‏ها که هر کدام یک ویتامین خاصى دارند، هر کدامشان خواص و آثارى دارند.

* اهمّ آداب زیارت این است که بدانیم: بین حیات معصومین‏علیهم‏السلام و مماتشان، هیچ فرقى وجود ندارد!

اگر کسى بخواهد تشنگى و عطش دیدار آنها [معصومین‏علیهم‏السلام‏] را در وجود خود تخفیف دهد، زیارت مشاهد مشرّفه، به منزله ملاقات آنها و دیدار حضرت غایب‏‏علیه‏السلام است. آنها در هر جا حاضر و ناظرند.

· چگونه قدردان قرآن باشیم؟

* اگر قرآن را به صورت واقعى‏اش ببینیم، آن‏گاه معلوم مى‏شود که دست از ترنج مى‏شناسیم یا نه!

* برنامه قرآن، آخرین برنامه انسان‏سازى است که در اختیار ما گذاشته شده است؛ ولى ما از آن قدردانى نمى‏کنیم!

* اگر به قرآن عمل مى‏کردیم، دیگران را به اسلام و قرآن جذب مى‏نمودیم؛ زیرا قرآن، جامع کمالات همه انبیاى اولوا العزم‏علیهم‏السلام است.

اگر درست به قرآن عمل مى‏کردیم، با عمل خود دیگران را جذب مى‏کردیم؛ زیرا مردم غالباً - به جز عدّه معدود - خواهان و طالب نور هستند.

* توسل به قرآن و حمل و فهم و قرائت آن، براى نجات عموم مردم - چه رسد به خواص - مفید است!

* ما وظیفه داریم که در تعلیم، تلاوت و عمل به قرآن کوشش کنیم. ولى ما شبهاى احیا، قرآن بر سر مى‏گذاریم؛ و در مقام عمل، آیه‏هاى حجاب، غیبت، کذب و آیات: «وَیلٌ لِلْمُطَفِّفِین» «واى بر کم‏فروشان»؛ و نیز: «فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ» «پس به پدر و مادر، افّ نگو.‌» همچنین: «وَلا تَمْشِ فِى الْاَرْضِ مَرَحاً» «و با ناز و تکبر در روى زمین راه مرو.‌» و...را زیر پاى مى‏گذاریم.

· چگونه با ولى عصر‏علیه‏السلام ارتباط برقرار کنیم؟

* لازم نیست که انسان در پى این باشد که به خدمت حضرت ولىّ عصر‏علیه‏السلام تشرّف حاصل کند؛ بلکه شاید خواندن دو رکعت نماز، سپس توسّل به ائمّه‏‏علیهم‏السلام بهتر از تشرّف باشد.

* ما در دریاى زندگى، در معرض غرق شدن هستیم؛ دستگیرى ولى خدا لازم است تا سالم به مقصد برسیم. باید به ولىّ عصر‏علیه‏السلام استغاثه کنیم که مسیر را روشن سازد و ما را تا مقصد، همراه خود ببرد.

* دعاى تعجیل فَرج، دواى دردهاى ما است.

* ائمّه‏علیهم‏السلام فرموده‏اند: شما خود را اصلاح کنید، ما خودمان به سراغ شما مى‏آییم و لازم نیست شما به دنبال ما باشید!

* تا رابطه ما با ولىّ امر: امام زمان‏‏علیه‏السلام قوى نشود، کار ما درست نخواهد شد. و قوّت رابطه ما با ولىّ امر‏علیه‏السلام هم در اصلاح نفس است.

* راه خلاص از گرفتاریها، منحصر است به دعا کردن در خلوت براى فرج ولىّ عصر‏علیه‏السلام؛ نه دعاى همیشگى و لقلقه زبان...بلکه دعاى با خلوص و صدق نیت و همراه با توبه.

· براى اهمّیت بیش‏تر به نماز و حضور قلب چه رهنمودهایى دارید؟

* نماز، بالاترین وقت ملاقات و استحضار و حضور در محضر خدا است...نماز براى خضوع و خشوع جعل شده است با همه مراتب خضوع و خشوع.

* نماز، عروج مؤمن است و عروج، مستلزم قرب و لقاء است...مؤمن بعد از لقاى او، نه تنها به سراغ حبشیه [زن زشت، کنایه از غیر خدا] نخواهد رفت، که خیال او را هم نخواهد کرد.

* این احساس لذت در نماز، یک سرى مقدمات خارج از نماز دارد، و یک سرى مقدمات در خود نماز، آن چه پیش از نماز و در خارج از نماز باید مورد ملاحظه باشد و عمل شود این است که: انسان گناه نکند و قلب را سیاه و دل را تیره نکند. و معصیت، روح را مکدّر مى‏کند و نورانیت دل را مى‏برد. و در هنگام خود نماز نیز انسان باید زنجیر و سیمى دور خود بکشد تا غیر خدا داخل نشود یعنى فکرش را از غیر خدا منصرف کند.

* یکى از عوامل حضور قلب این است که: در تمام بیست و چهار ساعت، باید حواسّ (باصره، سامعه و...) خود را کنترل کنیم؛ زیرا براى تحصیل حضور قلب، باید مقدماتى را فراهم کرد! باید در طول روز، گوش، چشم و هم چنین سایر اعضا و جوارح خود را کنترل کنیم!

* اگر بدانیم اصلاح امور انسان به اصلاح عبادت، و در رأس آنها نماز است، که به واسطه خضوع و خشوع و آن هم به اعراض از لغو محقق مى‏شود، کار تمام است.

* همین نماز را که ما با تهدید به چوب و تازیانه و عقوبت جهنمى شدن در صورت ترک آن، انجام مى‏دهیم، آقایان [اولیاء] مى‏فرمایند: از همه چیز، لذیذتر است.

* همین امور ساده و آشکار مثل نماز، بعضى را بر سماوات مى‏رساند، و براى عده‏اى هیچ خبرى نیست؛ براى بعضى اعلى علّیین است، و براى بعضى هیچ معلوم نیست که آیا این معجون، شور است و یا شیرین!

* در کلمات امیر المؤمنین‏علیه‏السلام آمده است: «وَاعْلَمْ اَنَّ کُلَّ شَى‏ءٍ مِنْ عَمَلِکَ تَبَعٌ لِصَلاتِکَ؛ بدان که تمام اعمالت، تابع نمازت مى‏باشد.‌»

از حدیث «تَنَعَمُّوا بِعِبادَتى‏ فِى الدُّنْیا فَاِنَّکُمْ تَتَنَعَّمُونَ بِها فِى الاْخِرَةِ؛ در دنیا به عبادت من متنعّم شوید، زیرا در آخرت، به همان متنعّم خواهید شد.‌» بر مى‏آید که عبادات، قابلیت تنعّم را دارد؛ ولى ما عبادات را به گونه‏اى به جا مى‏آوریم که گویا شلاق بالاى سر ما است...گویا داروى تلخى را از روى ناچارى مى‏خوریم.

* وقتى بنده از پیشگاه مقدس حضرت حقّ بازمى‏گردد، اوّلین چیزى را که سوغات مى‏آورد، سلام از ناحیه او است. در دعاى مسجد کوفه آمده است: «اللَّهُمَّ اَنْتَ السَّلامُ، وَمِنْکَ السَّلامُ، وَاِلَیکَ یرْجِعُ، وَیعُودُ السَّلامُ، حَینا رَبَّنا مِنْکَ السَّلامُ؛ خداوندا، تو خود سلامى و سلام از ناحیه تو است و به سوى تو بازمى‏گردد. پروردگارا، ما را به سلام از ناحیه خود تحیت گوی!»

* چه قدر تناسب دارد تکبیر براى ورود به نماز، و تسلیم براى خروج از آن!...در تکبیر، اکبر مناسب است...یعنى تمام امور دنیا و همه بزرگها را کنار بگذارید؛ چون خداوند متعال اکبر است...نمازگزار با تکبیر، در حرم الهى وارد مى‏شود؛ ولى ما چه مى‏دانیم که‌ اینها یعنى چه! در روایت است که «لَوْ عَلِمَ المُصَلّى‏ ما یغْشاهُ مِنْ جَلال اللَّه لَمَا انْفَتَلَ عَنْ صَلاتِهِ؛ اگر نمازگزار مى‏دانست که از جلال الهى چه چیزهایى او را فرا گرفته است، هرگز از نماز روى بر نمى‏گرداند.‌»

* ذکر خدا در حال نماز، بهترین ذکر است؛ چون نماز به منزله کعبه است و نمازگزار در کعبه و حرم اَمن الهى داخل شده و بناگذاشته است که از باب تکبیر، داخل و از باب تسلیم، خارج شود.

پی‌نوشـــــــــــــت‌ها:

(1). بحار الانوار، ج 78، ص 189.

(2). عنکبوت/69.

(3). بقره/40.

(4). بقره/152.

(5). مؤمن/60.

آزادی و اسلام (5) 

اشاره 

در چهار قسمت پیشین، معنای واژه آزادی و تعریف آن، پیشینه آزادی در اندیشه‌های غربی، شرقی و فرهنگ ایرانی، انواع آزادی (تکوینی و تشریعی) ، ویژگیهای انسان آزاد از نگاه اسلام و حکما، و آزادی از نگاه قرآن کریم مورد بحث و بررسی قرار گرفت. 

در این قسمت، ابتدا نگاهی کوتاه به آزادی در روایات معصومی علیهم السلام خواهیم داشت و آنگاه گونه‌های آزادی و قلمرو آن در اسلام را مطرح خواهیم کرد. 

آزادی در روایات معصومین علیهم السلام 

روایات فراوانی در منابع دینی وارد شده است که بیانگر گونه‌ها و مراحل مختلف آزادی است که به جهت رعایت اختصار به چند نمونه اشاره می‌کنیم. 

امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرماید: «اکرم نفسک عن کل دنیة وان ساقتک الی الرغائب، فانک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضا. ولا تکن عبد غیرک وقد جعلک الله حرا...؛ (1) نفس خود را از هرگونه پستی بازدار، هرچند تو را به اهدافت رساند؛ زیرا نمی‌توانی به اندازه آنچه که از نفست می‌بخشی عوضی به دست آوری و برده دیگری مباش که خداوند تو را آزاد آفرید.‌» 

و در روایت دیگری می‌فرماید: «الناس کلهم احرار الا من اقر علی نفسه بالعبودیة...؛ (2) مردم همه آزادند، مگر کسی که به بندگی خود اعتراف نماید.‌» 

و امام سجاد علیه السلام می‌فرماید: «ایها الناس ان آدم لم یلد عبدا ولا امة ان الناس کلهم احرار؛ (3) ‌ای مردم! حضرت آدم کسی را برده و یا کنیز به دنیا نیاورده است و تمام مردم همگی آزادند.‌» 

امام امیرالمؤمنین علیه السلام درباره آزادی معنوی می‌فرمایند:‌».. ان تقوی الله مفتاح سداد وذخیرة معاد، وعتق من کل ملکة، ونجاة من کل هلکة؛ (4) همانا تقوای الهی کلید هر در بسته و ذخیره روز رستاخیز، آزادگی از هرگونه بردگی [و بندگی غیرخدا] و نجات از هرگونه هلاکت و تباهی است.‌» 

و در روایت دیگر می‌فرماید: «عبد الشهوة اذل من عبد الرق؛ (5) بنده شهوت خوارتر از بنده [و برده] زر خرید است.‌» 

و نیز در عبارت دیگر می‌فرماید: «عبد الشهوة اسیر لا ینفک اسره؛ (6) بنده شهوت اسیری است که آزاد نمی‌شود.‌» 

رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آزادی در کسب علم و دانش می‌فرماید: 

«اطلبوا العلم ولو بالصین فان طلب العلم فریضة علی کل مسلم؛ (7) دانش را فراگیرید! اگرچه در چین باشد. همانا کسب دانش برهر مسلمانی واجب است.‌» 

و امام امیرالمؤمنین علیه السلام می‌فرماید: 

«الحکمة ضالة المؤمن، فخذ الحکمة ولو من اهل النفاق؛ (8) دانش گمشده مؤمن است، پس آن را فراگیر هرچند از اهل نفاق باشد.‌» 

از این روایات به دست می‌آید که تعلیم و تعلم و کسب علم و دانش در هر زمان و در هر حالت، از هر کس و در هر مکان و سرزمینی که باشد، از نظر اسلام آزاد و مجاز است و گرنه امر به آموختن آن جایز نبود. 

امام امیرالمؤمنین علیه السلام درباره آزادی بیان می‌فرماید: «ای مالک! بخشی از وقت خود را به کسانی اختصاص بده که به تو نیاز دارند تا شخصا به امور آنان رسیدگی کنی و در مجلس عمومی با آنان بنشینی و در برابر خدایی که تو را آفریده فروتن باش، و [در آن هنگام] سربازان و یاران، دست اندرکاران، و پاسداران و محافظان خود را از سر راهشان دور کن، تا سخنگوی آنان بدون اضطراب در سخن گفتن با تو گفتگو کند. من از رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها شنیدم که می‌فرمود: «ملتی که حق ناتوان را بدون اضطراب از زورمندان بازنستاند، چنین ملتی هرگز رستگار نخواهد شد.‌» پس درشتی و سخنان ناهموار آنان را بر خود هموار کن و تنگ خویی و خودبزرگ بینی را از خود دور ساز تا خداوند درهای رحمت خود را به روی تو بگشاید و تو را پاداش طاعت ببخشاید، آنچه به مردم می‌بخشی بر تو گوارا باشد و اگر چیزی را از کسی باز می‌داری با مهربانی و پوزش خواهی همراه باشد.‌» (9) 

از جمله چیزهایی که در روایات اسلامی به آن تاکید شده است، مسئله اندیشه و تفکر در امور است؛ چه امور دنیوی و چه امور معنوی و اخروی. از نظر اسلام انسان در اندیشه این امور برای پیدا کردن راه حلهای مناسب یا رسیدن به حق و حقیقت آزاد است و این کار را آن چنان با اهمیت و ارزش می‌شمارد که یک ساعت تفکر و اندیشه را بهتر از یک سال عبادت می‌داند. چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «فکرة ساعة خیر من عبادة سنة ولا ینال منزلة التفکر الا من قد خصه الله بنور المعرفة والتوحید؛ (10) یک ساعت اندیشیدن بهتر از یک سال عبادت است و کسی به مقام و منزلت تفکر نائل نمی‌شود، مگر اینکه خداوند وی را به نور معرفت و یگانه پرستی اختصاص داده باشد.‌» 

و امام امیرالمؤمنین علیه السلام در این باره می‌فرماید: «اذا قدمت الفکر فی جمیع افعالک حسنت عواقبک فی کل امر؛ (11) وقتی اندیشه را بر تمام کارهایت مقدم داشتی عواقب و نتیجه همه کارهایت خوب می‌گردد.‌» 

رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آزادی اقتصادی می‌فرماید: «ان الناس مسلطون علی اموالهم؛ (12) تمام مردم مالک اموال خود هستند.‌» 

امام امیرالمؤمنین علیه السلام خطاب به کارگزاران اقتصادی و ماموران جمع آوری مالیات می‌فرماید: «با ترس از خدایی که یکتاست و همتایی ندارد، حرکت کن. هیچ مسلمانی را نترسان، با زور از زمین او نگذر، و افزون‌تر از حقوق الهی از مال او مگیر. هرگاه به آبادی رسیدی، در کنار آب آنها فرود‌ای، و وارد خانه کسی مشو، سپس با آرامش و وقار به سوی آنان حرکت کن، تا درمیانشان قرارگیری و به آنها سلام کنی و در سلام و تعارف کوتاهی نکن. سپس می‌گویی:‌ای بندگان خدا! مرا ولی خدا و جانشین او به سوی شما فرستاده، تا حق خدا را که در اموال شماست تحویل گیرم، آیا در اموال شما حقی است که به نماینده او بپردازید؟ 

اگر کسی گفت: نه، دیگر به او مراجعه نکن، و اگر کسی پاسخ داد آری، همراهش برو، بدون آنکه او را بترسانی، یا تهدید کنی، یا به کار مشکلی وادار سازی. هرچه از طلا و نقره به تو داد، تحویل بگیر و اگر دارای گوسفند یا شتر بود، بدون اجازه‌اش داخل مشو که اکثر اموال از آن اوست. آنگاه که داخل شدی، مانند اشخاص سلطه گر و سختگیر رفتار نکن. حیوانی را رم مده و هراسان مکن، و دامدار را مرنجان، حیوانات را به دو دسته تقسیم کن و صاحبش را اجازه بده که خود انتخاب کند، پس از انتخاب اعتراض نکن، سپس باقیمانده را به دو دسته تقسیم کن و صاحبش را اجازه بده که خود انتخاب کند، و بر انتخاب او خرده مگیر. به همین صورت رفتار کن تا باقیمانده، حق خداوند باشد؛ پس حق خدا را از او بگیر. اگر دامداری از این تقسیم و انتخاب پشیمان گشت و از تو درخواست گزینش دوباره کرد، همراهی کن و....‌» (13) 

از این حدیث به دست می‌آید که انسان نسبت به تصرف در اموال خود کاملا مختار است، کسی به هر نحوی نمی‌تواند با زورگویی و تحدید اموال او را به تصرف خود در بیاورد. 

البته خداوند در مال انسان حقی دارد و باید حق خدا را پرداخت و اگر کسی حق خدا را پرداخت نکند، حسابش برای قیامت می‌ماند؛ اما این مانع از آزادی انسان نسبت به تصرف در اموالش در این دنیا نیست. 

گونه‌های آزادی و قلمرو آن در اسلام 

در این قسمت گونه‌های آزادی و قلمرو و حدود آنها را مورد بحث و دقت نظر قرار می‌دهیم، که آزادی چند گونه است و حدود و قلمرو آن از نظر اسلام کدام است. بحثهایی که در اینجا به آن پرداخته می‌شود، عبارت است از آزادیهای فلسفی، عبادی و معنوی، اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی، علمی، سیاسی، حقوقی و مدنی که هر کدام با موضوعات متفاوت مورد بحث قرار خواهد گرفت: 

1. آزادی فلسفی 

آزادی در این قسمت در قالب بحث جبر و اختیار مطرح است. این همان بحثی است که از دیرباز مورد توجه و معرکه آرای متکلمان و فیلسوفان بوده است. مقصود از آزادی فلسفی این است که انسان دارای اراده آزاد است و با فراهم بودن مقدمات اراده، می‌تواند تصمیم بگیرد، حرکت کند و کارهایی را انجام دهد. در این باره سه دیدگاه مهم مطرح است: 

الف. نظریه جبر: اشاعره بر این باورند که انسان موجودی کاملا مجبور است و در برابر اراده الهی هیچ اختیاری ندارد. لازم به یادآوری است که جبرگرایی، پیش از اسلام در میان مشرکان عرب جاهلی نیز مطرح بوده است و قرآن کریم ضمن نقل آن به عنوان یک دیدگاه نادرست، به سابقه دیرینه این اندیشه در گذشته اشاره کرده، می‌فرماید: «سیقول الذین اشرکوا لو شاء الله ما اشرکنا ولا آباؤنا ولا حرمنا من شی ء کذلک کذب الذین من قبلهم‌» ؛ (14) «مشرکان خواهندگفت: اگر خدا می‌خواست، ما و پدرانمان نه شرک می‌ورزیدیم و نه چیزی را حرام می‌کردیم. مشرکان پیش از ایشان نیز این چنین پیامبران را تکذیب کردند.‌» 

و در آیه دیگر با اشاره به این نکته که اعتقاد به چنین نگرشی از سوی مشرکان، فاقد هرگونه پشتوانه علمی و مبتنی بر پندار صرف است، می‌فرماید: «وقالوا لو شاء الرحمن ما عبدناهم مالهم بذالک من علم ان هم الا یخرصون‌» ؛ (15) «و مشرکان گفتند: اگر خدا می‌خواست، ما فرشتگان را نمی‌پرستیدیم، آنان بر این مدعا علم و آگاهی ندارند و تنها چنین می‌پندارند.‌» 

تبلیغ این نظریه در دوران حاکمیت امویان به اوج خود رسیده بود؛ خلفای اموی به منظور توجیه فجایع خویش، اندیشه جبرگرایی را رواج دادند و با انتساب همه کارها و از جمله کارها و حکومت خودشان به خداوند با مخالفان به شدت برخورد کردند. 

نظریه جبر در مکاتب غربی نیز مطرح است. «بروخ اسپینوزا» (1632 - 1677 م) . از جبریون معروف است. (16) محمد علی فروغی در کتاب «سیر حکمت در اروپا» مطالبی را از «اسپینوزا» نقل می‌کند که نشانه جبری گرایی ایشان است، مثلا می‌گوید: «فاعل مختار پنداشتن انسان و آزاد و مطلق دانستن اراده او که از جهت غفلت یا جهل است؛ با اینکه اراده به طور کلی وجود ندارد و لفظی است بی معنی. آنچه حقیقت دارد اراده‌های جزئی است؛ یعنی قصدهایی که شخص در موارد مختلف می‌کند و هر قصدی موجبی (علتی) دارد که اگر آن علت نبود آن قصد نمی‌شد و با وجود آن علت آن قصد حتما پیش می‌آید و این علت خود معلول علت دیگری است و سلسله این علل، ممتد است تا به ذات واجب برسد، پس اراده‌ها همه منتهی به مشیت او می‌شود و اختیاری برای کسی نیست و اینکه مردم اراده را آزاد و خود را فاعل مختار می‌دانند، از آن جهت است که متوجه این معنی نیستند و از علل قصدهای خود آگاهی ندارند.‌» (17) 

و «طامس هابز» (1588 - 1679 م) . از حکماء معروف انگلیسی قرن هفدهم، می‌گوید: «بشر مجبور است اموری را انجام دهد که خدا اراده می‌کند.‌» (18) 

ودر جای دیگر می‌گوید: «یک انسان آزاد، آزاد است طبق اراده خود عمل کند؛ ولی آزاد نیست که اراده کند. اراده همانند کلیه امیال، دارای علل ضروری است.‌» (19) 

ب. نظریه تفویض: بر اساس این نظریه انسان فاعل مایشاء می‌باشد؛ به عبارت دیگر، آدمی مختار محض است. این نظریه گروهی از اهل سنت به نام معتزله است و این نظریه در میان برخی از مکاتب فلسفی غربی اومانیستی به ویژه «اگزیستانسیالیستها» (مذهب اصالت وجود) نیز مورد تایید است. «ژان پل سارتر» (1906 - 1964 م) . از فیلسوفان فرانسوی و از متفکرین مکتب «اگزیستانسیالیست‌» می‌گوید: «من موجود آزادی هستم که می‌میرم. به عهده گرفتن مرگم را همچون حد پندار ناپذیری از ذهنیتم انتخاب می‌کنم، همان طور که آزادیم را انتخاب می‌کنم. در هیچ یک از این موردها من با این حد به عنوان قید و بند آزادیم برخورد نمی‌کنم.‌» (20) 

هر دو دیدگاه گذشته (جبرگرایی و تفویض) از نظر شیعه امامیه به تبعیت از امامان معصوم علیهم السلام باطل است. 

ج. نظریه امر بین الامرین (راه میانه): طبق این نظریه، انسان نه مختار محض است (تفویض) و نه مجبور مطلق است (جبر) ، بلکه به بیان ائمه معصومین علیهم السلام دارای امری است ورای جبر و اختیار مطلق. در تایید این نظریه آیات و روایات فراوانی وارد شده است. قبلا در بحث آزادی در قرآن، آیات متعددی را در مورد اختیار انسان نقل کردیم؛ در این قسمت در خصوص تایید این نظریه نیز به چند روایت اشاره کرده، توضیح می‌دهیم: 

امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «لا جبر ولا تفویض ولکن امر بین امرین؛ (21) نه جبر است و نه تفویض بلکه امری بین این دو امر است.‌» 

ودر عبارت دیگر آمده است: «لا جبر ولا تفویض لکن منزلة بین المنزلتین‌» (22) 

امام صادق علیه السلام در توضیح «امر بین امرین‌» می‌فرماید: «مثل ذلک مثل رجل رایته علی معصیة فنهیته فلم ینته فترکته ففعل تلک المعصیة، فلیس حیث لم یقبل منک فترکته، انت الذی امرته بالمعصیة؛ (23) مانند این است که کسی را در حال انجام گناه مشاهده نمایی و او را از این عمل نهی کنی، ولی او اعتنایی نکند و تو نیز او را به حال خود واگذاری تا آن گناه را انجام دهد. پس حال که از تو قبول نکرده و تو او را ترک کرده‌ای، تو او را به گناه دستور نداده ای.‌» 

صدرالمتالهین در شرح این حدیث می‌گوید: «مثالی که امام علیه السلام انتخاب کرده است، برای راهنمایی افکار معمولی و حفظ اعتقاد آنان از انحراف به سوی جبر یا تفویض مناسب و گویا است؛ زیرا در این مثال دو مطلب مورد توجه واقع شده است: 

1. نهی گنهکار؛ 2. منع نکردن او در عمل. نهی او از گناه دلیل بر این است که او به کلی به خود واگذار نشده است و اندیشه تفویض را باطل می‌نماید و منع نکردن او در عمل، دلیل بر این است که او در کارهایی که انجام می‌دهد مجبور نیست و بدین طریق نظریه «جبر» را مردود می‌سازد.‌» (24) 

از امام رضا علیه السلام درباره «امر بین الامرین‌» سؤال شد؛ در پاسخ فرمودند: 

«وجود السبیل الی اتیان ما امروا به و ترک ما نهوا عنه؛ (25)  [امر بین الامرین عبارت است از] وجود راه برای انجام آنچه [انسانها] به آن مامور شده اند، و اجتناب از آنچه نهی گردیده اند.‌» خلاصه سخن اینکه منظور امامیه از «امر بین الامرین‌» این است که می‌گویند: اصل قدرت و تمام مسائلی که جزء عوامل طبیعی کار می‌باشند، از خداوند است و بهره برداری اختیاری از آن قدرت و وسائل، مربوط به انسان می‌باشد. بهترین تشبیهی که در این باره گفته شده است، عبارت است از اینکه (26) : فرض کنیم یک فرد از انسان، مبتلا به فلج است؛ به طوری که توانایی حرکت ندارد و ما می‌توانیم با وصل کردن سیم برق او را به حرکت وادار کنیم، در هنگام این حرکت کلید برق در دست ما باشد؛ به طوری که هر لحظه بتوانیم آن شخص را از حرکت بازداریم. حال اگر چنین شخصی حرکت کند و کارهایی انجام دهد، این کارها با اختیار او انجام خواهد گرفت، خواه کار بد یا کار خوب. آنچه که از این کار به ما مستند است، نیرو و قدرتی است که ما به توسط برق در او ایجاد کرده ایم، و در هر لحظه می‌توانیم آن قدرت را از او سلب نماییم، اما این کار را نمی‌کنیم و به حال خود می‌گذاریم. نحوه بهره برداری از این نیرو که ما به او داده ایم به اختیار اوست و به ما تعلقی ندارد. همچنین است کارهای صادر از ما؛ نیرو از خداوند است و در هر لحظه ریزش آن نیرو از فیاض مطلق انجام می‌گیرد و در هر لحظه هم می‌تواند آن را قطع کند، ولی اختیار بهره برداری از آن نیرو کاملا به دست ماست. بنابراین، ما هنگامی که بهترین کار را انجام می‌دهیم، نیرو از خداوند است و هر لحظه‌ای قدرت بریدن آن را دارد. همچنین در هنگامی که زشت‌ترین کارها را انجام می‌دهیم، باز نیرو از او می‌باشد و اختیار بهره برداری از ماست، و معنای «لا حول ولا قوة الا بالله‌» هم این است.

ادامه دارد... 

پی‌نوشــــــــــــت‌ها: 

1) نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، نامه 31. 

2) الفروع من الکافی، ابی جعفر محمد بن یعقوب الکلینی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ه. ش، ج 6، ص 195، باب نوادر، ح 6. 

3) همان، ج 8، ص 69؛ کتاب الروضة، ح 26. 

4) نهج البلاغه، همان، خطبه 230. 

5) غررالحکم و درر الکلم، ص 304، فصل 5، ح 7715. 

6) مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، 1408 ه. ق. ، ج 11، ص 346، باب 42. 

7) وسائل الشیعه، شیخ حر العاملی، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، 1409 ه. ق. ج 27، ص 27، باب 4، ح 33119. 

8) نهج البلاغه، حکمت 80. 

9) واجعل لذوی الحاجات منک قسما تفرغ لهم فیه شخصک، وتجلس لهم مجلسا عاما فتتواضع فیه لله الذی خلقک، وتقعد عنهم جندک واعوانک من احراسک وشرطک، حتی یکلمک متکلمهم غیر متتعتع. 

فانی سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول فی غیر موطن: «لن تقدس امة لا یؤخذ للضعیف فیها حقه من القوی غیر متتعتع‌» 

ثم احتمل الخرق منهم ؤالعی، ونح عنهم الضیق والانف یبسط الله علیک بذلک اکناف رحمته، ویوجب لک ثواب طاعته. واعط ما اعطیت هنیئا، وامنع فی اجمال واعذار!» 

نهج البلاغه، همان، نامه 53. 

10) مصباح الشریعه، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، تهران، 1400 ه. ق. ، ص 113، باب 53. 

11) غررالحکم و دررالکلم، ص 58، فصل 5، ح 597. 

12) عوالی اللآلی، ابن ابی جمهور احسائی، انتشارات سیدالشهداء، قم، 1405، ه. ق. ، ج 1، ص 222، فصل 9، ح 99. 

13) انطلق علی تقوی الله وحده لا شریک له ولا تروعن مسلما ولا تجتازن علیه کارها ولا تاخذن منه اکثر من حق الله فی ماله فاذا قدمت علی الحی فانزل بماءهم من غیر ان تخالط ابیاتهم ثم امض الیهم بالسکینة والوقار حتی تقوم بینهم فتسلم علیهم ولا تخدج بالتهیة لهم ثم تقول عبادالله ارسلنی الیکم ولی الله وخلیفته لآخذ منکم حق الله فی اموالکم فهل لله فی اموالکم من حق فتؤدوه الی ولیه؟ فان قال قائل لا فلا تراجعه وان انعم لک منعم فانطلق معه من غیر ان تخیفه او توعده او تعسفه او ترهقه فخذ مااعطاک من ذهب او فضة فان کان له ماشیة او ابل فلا تدخلها الا باذنه فان اکثرها له. فاذا اتیتها فلا تدخل علیها دخول متسلط علیه ولا عنیف به ولا تنفرن بهیمة ولا تفزعنها ولا تسوءن صاحبها فیها واصدع المال صدعین ثم خیره فاذا اختار فلا تعرضن لما اختاره ثم اصدع الباقی صدعین ثم خیره فاذا اختار فلا تعرضن لما اختاره فلا تزال کذلک حتی یبقی ما فیه وفاء لحق الله فی ماله فاقبض حق الله منه فان استقالک فاقله...‌» ؛ 

نهج البلاغه، همان، نامه 25. 

14) انعام/148. 

15) زخرف/20. 

16) ر. ک: جبر و اختیار، محمد تقی جعفری، شرکت سهامی انتشارات، تهران، نوبت دوم، 1347 ه. ش، ص 166. 

17) سیر حکمت در اروپا، محمد علی فروغی، کتابفروشی زوار، چاپ امت گلشن، تهران، نوبت اول، 1360 ه. ش، ج 2، ص 54. 

18) مبانی فلسفه، آصفی، آصفه، ص 327. 

19) نظریه آزادی در فلسفه سیاسی هابز و لاک، سید علی محمودی، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران، نوبت اول، 1377، ه. ش، ص 22. 

20) شش متفکر اگزیستانسیالیست، ه. ج بلاکهام، ترجمه محسن حکیمی، نشر مرکز، تهران، نوبت دوم، 1372 ه. ش، ص 212. 

21) اصول کافی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365 ه. ش، ج 1، ص 160، باب الجبر والقدر والامر، ح 13. 

22) بحارالانوار، ج 5، ص 454، باب 1، ح 91. 

23) التوحید، ابی جعفر الصدوق، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزه، قم، ص 362، باب 59، ح 8. 

24) جبر و اختیار، استاد جعفر سبحانی، نگارش علی ربانی گلپایگانی، انتشارات مؤسسه امام صادق علیه السلام، قم، نوبت اول، 1381 ه. ش، ص 415 و 416، به نقل از شرح اصول کافی، صدرالمتالهین، ص 416. 

25) اصول کافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی نور، قم، بی تا، ج 1. 

26) جبر و اختیار، محمدتقی جعفری، تهران، شرکت سهامی انتشارات، تهران، چاپ دوم، 1347، ه. ش، ص 213 - 215.